انسان اقتصادی از دیدگاه اسلام/علی‌اصغر هادوی‌نیا

علم اقتصاد، رفتار انسان و جامعه انسانی را در سه حوزه تولید و توزیع و مصرف از دیدگاه خرد و کلان تحلیل می کند. بی نردید، نوع نگرش فلسفی به انسان در رفتارهای انسان و نیز تحلیل رفتارهای او مؤثر است. مکتب سرمایه داری که علم اقتصاد خرد و کلان در دامان آن تولد یافته اند، با انسان شناسی خاصی، رفتارهای انسان را در سه حوزه اقتصاد تحلیل می کند. این مکتب، انسان را موجودی مادی می بیند که از سویی خودخواه است و از سوی دیگر بهتر از هرکسی مالح خود را تشخیص می دهد؛ درنتیجه، انسان این مکتب، انسان لذت گرای مادی است که با عصای علم و تجربه بشری گام برداشته، به سوی سعادتی که خود تشخیص می دهد و در حصار ماده تعریف می شود، در حرکت است. حاصل این نوع نگرش، لبگویی است که در ادبیات اقتصادی به آن، «الگوی رفتار عقلایی» یا «الگوی انسان اقتصادی» می گویند. این الگو که بر دو عنصر «نفع طلبی» و «عقلانیت ابزاری» مبتنی است، زیربنای همه الگوها و تحلیل های اقتصادی به شمار می رود.
به رغم اشکالات فراوانی که از طریق اقتصاددانان و اندیشه وران غربی به این الگو وارد شده، باید اعتراف کرد که این الگو جهانی شده است و در عمل، به گونه ای تلقی شده که گویی بر دیدگاه های فلسفی خاصی مبتنی نیست و با هر نگرشی به انسان سازگار است؛ حتی منتقدان مکتب سرمایه داری نیز در تحلیل رفتارها از این الگو استفاده می کنند. شمولیت آن به حدی است که از حوزه اقتصاد نیز فراتر رفته و در شاخه های دیگر علوم انسانی و اجتماعی نیز راه یافته است. شمولیت یافتن این الگو علل تحلیلی و تاریخی دارد؛ از جمله این که الگوی مزبور با طبیعت انسان تربیت نایافته و بریده از دین به طور کامل سازگاری دارد و از جهت تاریخی با اندیشه های رایج در عصر روشنگری متناسب است. سهولت کاربرد ان در تحلیل رفتارها و قابلیت بیان آن با استفاده از ابزارهای ریاضی و نمودارهای هندسی، از دیگر ویژگی های الگوی مزبور است که در تعمیم آن نقش مؤثری داشته است. این در حالی است که نگرش اسلام به انسان به کلی با مکتب سرمایه داری تفاوئت دارد. در جهان بینی اسلام، انسان، موجودی دوبعدی و فناناپذیر است. گرچه لذت پذیر و رنج گریز است و به هردو توجه دارد؛ سعادت خود را در این دنیا و عالم ماده نمی بیند و به ماورای ماده نیز توجه می کند. عقل او برای درک حقایق مادی و مجرد دنیایی و آخرتی کافی نیست ودر این باره به وحی نیاز دارد.
کتاب انسان اقتصادی از دیدگاه اسلام از چهار بخش تشکیل شده است:
بخش اول: کلیات
بخش دوم: مبانی انسان اقتصادی در اقتصاد سرمایه داری و آثار آن
بخش سوم: نقد و ارزیابی الگوی انسان اقتصادی
بخش چهارم: انسان اقتصادی در پرتو شناخت و حیانی