درآمدی بر قلمرو دین/ حسنعلی علی اکبریان

دین در معنای وسیع خود، مجموع مقرراتی است که آدمی در روش زندگی خود برمی‌گزیند. قرآن دین را به شکل جمع به کار نبرده و همة پیامبران را مبلغ یک دین شمرده است. اسلام دارای مراتب گوناگون است و یک مرتبة آن، قرآن و سنت است. محل بحث در قملرو دین نیز همین مرتبه است. دنیا در بحث قلمرو دنیوی اسلام به دو معناست: دنیا در مقابل آخرت و امور دنیوی در مقابل امور اخروی؛ دنیا به‌معنای جهان طبیعت و اجزا و پدیده‌های آن. راه‌های شناخت قلمرو اسلام به دو دستة کلی تقسیم می‌شود: راه‌های برون‌دینی؛ راه‌های درون‌دینی. در هر حال، عقل هیچ‌گاه از شمار منابع خارج نمی‌شود. مسألة قلمرو دین از فروع اعتقادی دین است که اعتبار کتاب و سنت بدان وابسته نیست. پس برای شناخت قملرو دین می‌توان به کتاب و سنت مراجعه کرد. اعتقاد به یک نظریة خاص در مسألة قلمرو دین، در فهم برخی از متون دینی دخالت دارد؛ به شرط آن‌که یکی از این سه ویژگی را دارا باشد: از خود کتاب یا سنت بدست آمده باشد؛ نتیجه حکم قطعی عقل به ضرورت یا امتناع دخالت دین در یک حوزه باشد. در حد ارتکاز عمومی در اذهان مردم زمان صدور قرآن و سنت موجود باشد. قملرو دین نیز تنها با ملاک انتظار انسان از دین تعیین نمی‌شود. مهم‌ترین منبع شناخت دین، قرآن کریم است. فهم این کتاب آسمانی به سه امر وابسته است: سنت؛ برخی از پیش‌فرض‌های کلامی؛ اتخاذ یک نظریة خاص دربارة زبان قرآن. نظریة معتدل دربارة زبان قرآن، آن را شناختاری می‌داند و دیدگاه قرآن دربارة جهان طبیعت را دیدگاه آیه‌ای و نشانه‌ای می‌شمارد. سنت به معنای قول و فعل و تقریر معصومان(ع) است و از ضروریات دین و تشیع به‌شمار می‌آید. در مورد حجیت سنت فعلی معصومان(ع) باید گفت که آن دسته از کارها و سخنان آنان که آشکارا ناظر به تفسیر قرآن است، بی‌شک خود دین به‌شمار می‌آید. اما برخی دینی بودن افعال دنیوی پیامبر(ص) و امامان(ع) را انکار کرده‌اند. توجه به عصمت معصومان(ع) و اسباب بازشناسی سنت از غیرسنت، به این انکار پاسخ می‌دهد. برای این بازشناسی، ویژگی‌های درون‌حدیثی اهمیت دوچندان دارند. اگر به قرائن عام، خاص و شئون صاحب حدیث توجه کنیم، می‌توانیم دریابیم کدام‌یک از افعال دنیوی معصومان(ع) رنگ دینی دارد. هدف دین و جاودانگی و ثبات دین، دو معیار مهم در این زمینه شمرده می‌شوند. عامل دوم بازشناسی سنت از غیرسنت، توجه به اصل اوّلی در گفتار و رفتار معصومان(ع) است. اصل در کارها و سخنان نبی اکرم(ص) آن است که از شأن نبوت صادر شده باشد. بحث عصمت نیز نقشی کلیدی در این عرصه ایفا می‌کند. عصمت در ابلاغ رسالت، عصمت از گناه،‌ عصمت در امور دنیوی، دلایلی عقلی و نقلی دارد. سومین منبع شناخت دین، عقل است. حکم عقل در مبادی تصدیق کتاب و سنت و نیز در فهم کتاب و سنت نافذ است. اگر حکم عقل را در عرض کتاب و سنت بنگریم، با سه نظریه روبه‌رو می‌شویم. پذیرش دلیل عقلی قطعی، نظریه‌ای است که غالب فقیهان و متکلمان شیعه بر آن تأکید ورزیده‌اند. در نظر پاره‌ای از آنان، احکام عقل به دو دسته نظری و عملی تقسیم‌ می‌شود. عده‌ای ملازمة میان حکم عقل (نظری و عملی) و شرح را پذیرفته‌اند. حکم عقل در طول کتاب و سنت نیز وجوب اطاعت از خداوند است، اما اگر شرع در این‌باره سخنی بگوید حکم ارشادی شمرده می‌شود. از سوی دیگر، در پاسخ به این پرسش که آیا انسان می‌تواند با دانش عادی خود، زندگی دنیایش را سامان دهد و به سعادت درخور خویش دست یابد، یا در این کار نیازمند هدایت دین است، باید به دانش بشر توجه افزون‌تر کرد. گسترة دانش انسان محدود است و اعتماد همه‌جانب به آن مفید و ممکن نیست. قرآن کریم نیز دانش انسان را محدود می‌داند و اگرچه به تفکر و تعلق افزون‌تر دعوت می‌کند، موانع شناخت را هم برمی‌شمارد. با توجه به نکات یادشده، لزوم دخالت در عرصه‌های دنیوی نیز آشکار می‌شود.