مبانی کلامی جهت‌گیری دعوت انبیا

به لحاظ نظری،‌ هدف بعثت از مهم‌ترین مباحث کلامی است، زیرا نبوت از ارکان مهم اندیشه دینی به‌شمار می‌رود. مراد از تحلیل غایت بعثت، پاسخ به این پرسش است که آیا دعوت انبیا محدود به اهداف اخروی و سعادت معنوی است و یا مصالح معیشتی و سعادت این جهانی را نیز فرا می‌گیرد. اندیشمندان متقدم رویکردهای گوناگونی در طرح مسأله هدف بعثت دارند. غالب متکلمان و حکیمان، براساس انگاره مسبوقیت نبی و اثبات ضرورت نبوت بر تبیین غایت بعثت به طرح مسأله جهت‌گیری دعوت انبیا پرداخته‌اند. رویکرد دوم متفکران سنتی نیز احیاگری دینی است. دستیابی به خلوص دینی هم مبتنی بر تصحیح انتظار فرد از دین و مسبوق به تبیین جهت‌گیری دعوت انبیاست. اخوان‌الصفا و ابوحامد غزالی، دو نمونه بارز در تاریخ اندیشه دینی به‌شمار می‌آیند. رویکرد متلکان جدید به این مسأله ابعاد تازه‌تری یافته است. در مجموع، اندیشمندان با تکیه بر مبانی گوناگون رویکردهای مختلفی درباره هدف بعثت دارند. یک رویکرد تفسیر دنیاگرایانه از دعوت پیامبران است؛‌ یعنی انگاره‌ای که قلمرو رسالت انبیا را در مصالح دنیوی جست‌وجو می‌کند. بر این اساس در اندیشه برخی از حکما عدالت اجتماعی که امری این‌جهانی و دنیوی است، هدف رسالت و بعثت انبیاست. فارابی اساس مدینه فاضله خود را بر حکمت و شریعت، یعنی وحی و نبوت، استوار می‌سازد. از دید ابن‌سینا نیز انبیا آمده‌اند تا مناسبات اجتماعی را براساس تشریع و تقنین قانون‌های مدنی عادلانه تنظیم کنند و این تصویری آشکارا دنیاگرایانه است. حکیمان متأخر نیز کمابیش با بازسازی اندیشه دنیاگرایانه حکمای پیشین در رفع نواقص و کاستی‌های آن کوشیده‌اند. اما همین اندیشه نیز در طول تاریخ کلام و تفکر مورد نقد قرار گرفته است. در این عرصه دوازده انتقاد اساسی مطرح و بررسی می‌شود. اما مهم‌ترین انتقاد بر تصویر حکیمان از جهت‌گیری دعوت انبیا، ابزارانگار و سکولار دانستن ‌آن است. این انتقاد البته مشکل منطقی دارد و شتاب‌زده و سهل‌انگار است. برای روشن‌تر شدن مبانی نظریه نبوت در نزد حکما باید به بررسی تطبیق تصویر آنان از نبی و فیلسوف پرداخته شود. نظریه عمده در این زمینه وحدت حقیقت نبوی و حقیقت فلسفی است. رویکرد دنیاگرایانه دیگر به مسأله هدف انبیا، رفاه و آبادانی این جهانی است. نظریه دین برای دنیای بهتر تفسیر مسلمانان دوران تجددطلبی معاصر است که البته با نقدهای بسیار نیز روبه‌روست. سومین رویکرد، بحث تقلیل رنج آدمی در زندگی دنیوی برپایه فلسفه اگزیستانس و روان‌شناسی هستی‌نگر است. براساس این تصویر، دین ابزاری برای معنادار کردن رنج دائمی بشر است. اما تفسیرهای آخرت‌گرایانه از دعوت پیامبران نیز بر این بنیاد استوار است که دین برای آخرت آمده و به امور دنیوی توجهی ندارد. در این عرصه نظریه‌های متفاوتی وجود دارد. نظریه غالب در کلام سنتی در این باب، لطف‌انگاری نبوت است. تصویر دیگر از نظریه آخرت‌گرایانه رسالت انبیا طبیب انگاشتن پیامبران است. براساس این نظریه، هدف نبوت اعتلای اخلاقی انسان و نجات او از بیماری‌های اخلاقی است. تصویر سوم از آخرت‌گرایی در تفسیر هدف بعثت، سراج‌انگاری نبی است. در این مبنا پیامبران آمده‌اند تا بشر را از ظلمت درآورند و به نور تقرب به خداوند برسانند. این سه تصویر مراتب سه‌گانه نبوت به‌شمار می‌آیند و با یکدیگر رقابتی نمی‌کنند. در مقابل رویکرد دنیاگرایانه و آخرت‌گرایانه، تفسیر جامع‌گرایانه‌ای نیز از دعوت انبیا وجود دارد. براساس این نظریه، تعالیم پیامبران همه شئون حیات بشر، اعم از زندگی دنیوی و اخروی، را شامل می‌شود. فخررازی، کمال‌الدین بحرانی، فاضل مقداد، ملاصدرا، علامه طباطبایی و امام خمینی از جمله کسانی هستند که در تحلیل جهت‌گیری دعوت انبیا دیدگاهی جامع‌نگر اخذ کرده‌اند. البته روش طرح نظریه‌ای جامع در این عرصه اهمیت فراوان دارد. متکلمانی که دیدگاه جامع‌نگر دارند،‌ اهداف دنیوی و اخروی را از طریق غایت بالذات و غایت بالعرض جمع کرده‌اند. دو هدف اصلاح نظام معیشتی و اقبال به آخرت، دو مرتبه از حقیقت واحد استکمال نوع بشر است که انبیا در هدایت بشر، پرداختن به هر دو را وجهه خویش قرار داده‌اند. در مجموع، نظریه مختار قرائت ویژه‌ای از نظریه جامع‌گرایانه است که همه شئون حیات آدمی را دینی می‌داند. بنابراین، پاسخ مؤمنان به انبیا دینی و قدسی کردن همه ابعاد حیات بشری است.