گفتمان تجدد اثر محمدرضا خاکی قراملکی

در غرب‌شناسی و هویت‌شناسی مدرن که گونه‌ای دشمن‌شناسی در لایه‌های عمیق فرهنگی، علمی و اجتماعی است، باید صورت مسئله را خوب طرح کرد. بدون طرح درست و منطقی موضوع و مسئله، درنهایت، صورت مسئله پاک می‌شود و مصادره به مطلوب خواهد شد. در غرب‌شناسی و تجددشناسی باید در لایه عمیق‌تر به الگو و روش طرح مسئله غرب مدرن پرداخت؛ لذا کسی که در توصیف هویت و ماهیت گفتمان غرب، روش و مدل توصیف و تبیین درست و دقیق نداشته باشد، نمی‌تواند غرب را از منظری بایسته تحلیل کند و در نهایت ممکن است بدون الگوی توصیف، مسئله غربشناسی به مدح و ثنای این گفتمان ختم شود. البته منظور این نیست که باید توصیفی به کار گرفت که به دشمنی و ضدیت کور در مقابل غرب ختم شود. بلکه روش توصیف هویت باید برآمده از ملاک و شاخص‌های علمی تمدنی خود باشد. سایر شاخص‌ها و معیارهای آکادمیک گفتمان مقابل نیز در ذیل شاخص و معیارهای عالم و گفتمان مطلوب، قابل طرح و استفاده است.
پژوهش حاضر، تحت عنوان «گفتمان تجدد» قدمی کوچک برای به وجود آوردن خودآگاهی تاریخی نسبت به تمدن خودی، با شناساندن هویت مهاجم و سیطر ه خواه عالم تجدد است؛ به همین روی این پژوهش به منظور ارائۀ بحث نسبتاً جامعی در غرب‌شناسی و تجددشناسی تدوین شده است. هرچند ادعای جامعیت خالی از نقص نیست، اما می‌توان در این چشم انداز و الگوی خاص، به پاسخ چیستی هویت گفتمان تجدد راه یافت. با اینکه در این پژوهش به دنبال این بوده‌ایم که هویت گفتمان تجدد را به مثابه یک نظام و سیستم بررسی کنیم و برای حصول این مقصود مطالعات مبسوط و متنوعی انجام گرفته است اما رویکرد اصلی این اثر، تحلیلی، تبیینی و انتقادی بوده و با دغدغۀ هویت‌شناسی جامع غرب مدرن صورت گرفته است. در مواردی نیز تلاش شده تا الگوها و روش‌های تحلیلی ارائه شود. همچنین چگونگی و چیستی چشم‌اندازی که بتوان تجدد را با آن تحلیل نمود نیز مدنظر بوده است. البته در پس پژوهش و تدوین در این حوزه، کمتر منبعی دیده شد که به روش‌شناسی و الگوی توصیف و هویت عالم تجدد پرداخته باشد و شاید یکی از ویژگی‌های این اثر، توجه اجمالی به خلأ پژوهشی روش‌شناسی غرب‌شناسی باشد؛ هرچند این پژوهش با داعیه روش‌شناسی انجام نگرفته است. از دیگر ویژگی‌های این پژوهش، فصل‌بندی و طبقه‌بندی منظم مبحث گفتمان تجدد است که تجدد را در یک روند منظم منطقی و تاریخی دنبال می‌کند؛ هرچند برخی از مباحث غرب‌شناسی به دلیل مجال اندک طرح نشده است. تحلیل مدرنیته از پایگاه فلسفه مدرن و ارتباط آن با وضعیت، هویت و الگوی سبک زندگی و فرهنگ عمومی از دیگر ویژگی‌های مباحث طرح شده در این کتاب می‌باشد.
شکی نیست که انقلاب اسلامی امروزه در وضعیت گذار به سر می‌برد؛ به همین جهت نیز غربِ مدرن، مسئله اصلی انقلاب است. به طبع برای پاسخ به مسئله کلیدی، بایستی صورت مسئله را به دقت شناخت. در این راستا این پژوهش، با ارائه تصویر و فهم نسبتاً واقع‌بینانه از۲گفتمان تجدد و نیز ترسیمی از روند رو به توسعه تجدد غرب، از آغاز پیدایش تا مراحل جهانی شدن آن از یک سو و نیز بیان میزان، سطح و مقیاس سلطه و نفوذ تجدد در جوامع پیرامونی و مرکز، و بحران‌ها و چالش‌هایی که در حوزه تمدنی و جغرافیای غرب و جوامع دیگر از این طریق به وجود آمده ازسوی دیگر، به دنبال دستیابی به تحلیل بنیادین از گفتمان تجدد می‌باشد، تا برای غلبه بر وضعیت موجود، اندیشه کند. برای وصول به هدف فوق، بایستی ابتدا با کاوش پیرامون مبانی نظری گفتمان تجدد، اندیشه و تفکر حاکم بر مدرنیته را شناخت. برای فهم اندیشه و تفکر غالب چند محور کلیدی را در کشف و استخراج مسئله فوق به کار گرفته‌ایم.
در محور اول، با طرح بحث مبانی نظری تجدد (۱. مبانی معرفت‌شناسی ۲. مبانی هستی‌شناسی ۳. مبانی انسان‌شناسی ۴. مبانی کلامی و فلسفی) چارچوب و نظام فکری و اعتقادی تجدد مورد بررسی قرار داده شده است. درگام بعدی اهداف و اصول نظام تجدد را در محورهایی همچون: اهداف محوری و فرعی تجدد و اصول بنیادی، راهبردی و کاربردی حاکم برآن مورد بررسی قرار گرفته است. با توجه به تبیین اهداف و مبانی و اصول تجدد، درگام بعدی با نگاه تبارشناسانه، مبادی و خاستگاه سیاسی، دینی، اقتصادی، فلسفی تجدد روشن شده و در مرحله دیگر با نگاهی تاریخی به ادوار تاریخی رشد و توسعه مدرنیته، در سه مقطع پیدایش، تغییر و توسعه گفتمان تجدد، بحث شده است. در مرحله پیدایش نیز دوره رنسانس و اصلاح طلبی مذهبی بررسی می شود. در مرحله تغییر نیز تجدد در سه مرحله انقلاب علمی قرن هفدهم و دوره روشنگری قرن هجدهم و انقلاب صنعتی مورد بحث واقع شده است. در مرحله توسعه نیز از رشد مدرنیته در سطح جهانی سخن به میان آمده است.
در این تحقیق تلاش و کوشش بر محور یک سؤال کلیدی رقم می‌خورد و آن اینکه: حقیقت و هویت تجدد چیست؟ حضور و جغرافیای این هویت مدرن کدام مرزها را در نوردیده است؟ در واقع فهم ماهیت سیّال و رو به رشد آن، نیازمند کاویدن مدرنیته در زمینه‌های فوق بوده و لذا محورها و موضوعاتی که به ترتیب، آورده شده همچون: پازل‌هایی است که درصدد ترسیم مدرنیته به صورت یک گفتمان واحد و نظام هماهنگ است. هرچند وصول و حصول به این جامعیت، آرمانی است که به سختی ممکن است اما در عین حال تلاش شده است تا حدودی به این جامعیت نزدیک شود.