توضیحات

در خصوص حقوق ادیان چهار فرض قابل تصور است: نخست، مراد از موضوع حقّ دین، به حقّ خدا بازگشت می‌کند. فرض دوم، حقّ دین، حقی مستقل است که برای دین تعریف می‌شود. فرض سوم، حقّ دین به حقّ دین‌داران بازگشت می‌کند و در فرض چهارم، عبارت است از این‌که حقّ دین به حقّ دین‌داری بازمی‌گردد. البته ممکن است کسی نسبت به فرض‌های پیش‌گفته نقد داشته باشد یا به تعریف حقوق ادیان با ترکیبی از فرض‌های پیشین برسد. در هر حال ناچاریم هرچند با مسامحه بپذیریم که دین به عنوان یک مجموعه دارای شخصیت حقوقی مستقل از حق‌هایی برخوردار است و به تبع آن دین‌داران به یک دین و دین‌داری نیز باید از حقوقی برخوردار باشند تا در برابر آن بتوان تکالیف و مقررات را وضع کرد.