توضیحات

در پیدایش دولت مطلق مدرن در ایران، عواملی دخیل بوده‌اند. از همان آغاز جدی شدن تجددطلبی، با خصیصه شیفتگی و تقلید کورکورانه آشنا می‌شویم. میرزا ملکم‌خان، آخوندزاده و تقی‌زاده، نمونه‌های این شیفتگی به‌شمار می‌آیند. بحران مشروعیت حکومت، آشنایی اندک تحصیل‌کردگان فرنگ با تمدن اسلامی، و بی‌توجهی متجددان به فلسفه و اندیشه فلسفی، عوامل حیرت‌زدگی در ایران معاصر محسوب می‌شوند. سنت‌گریزی، مردم‌گریزی، ناتوانی در رهبری جامعه و چندگانگی معرفت سیاسی نواندیشان نیز از دیگر عوامل پیدایش دولت مطلق مدرن در ایران قلمداد شده‌اند. تاریخ پیدایش روشنفکری را جدای از تاریخ بورژوازی در غرب نمی‌توان بررسی کرد. روشنفکران اروپایی در دوره گذار از نظام سیاسی قدیم به دولت جدید، ائتلاف با دولت مطلق را جایز شمرده، زمینه فکری مساعد با آن را در جامعه فراهم ساختند. در ایران نیز مشروطه‌خواهان تجددطلب به این نتیجه رسیدند که قرارداد دوستانه با یک دولت مطلق می‌تواند موانع پروژه «بسط مدرنیته» را از سر راه بردارد؛ یعنی این‌که نابسامانی سیاسی ـ اجتماعی عصر مشروطه را بدون وجود دولت مستبد نمی‌توان اصلاح کرد. البته گروه اندکی از متجددان در شناسایی و تعیین رضاخان به‌عنوان شاه اقتدارگرا نقش داشته‌اند. رضاخان حکومت استبدادی خود را بر عناصر اصلی تجدد پایه‌ریزی کرد و بعد نیروهای یاور خود را در برنامه نوسازی، آمرانه از عرصه قدرت سیاسی خارج ساخت. حمید عنایت علت شکست طرفداران لیبرالیسم را در فقدان شکل‌گیری طبقه متوسط خودمختار می‌داند. می‌توان گفت که مهم‌ترین علت وابستگی سرمایه‌داری جدید ایران به دولت مطلق استبدادی، فقدان «خردورزی» آن است. البته کج‌فهمی تاریخی روشنفکران غرب‌گرا بر آن بود که مذهب در ایران، هیچ زمینه‌ای برای ایجاد تکاپوی اقتصادی ـ سیاسی به‌وجود نمی‌آورد. چه‌بسا اگر روشنفکران ایران قدری زودتر مثلاً قرن شانزدهم یا هفدهم با تمدن جدید غربی تماس پیدا می‌کردند، برداشت مذهبی‌زدایی در عصر مشروطه را نداشتند. از سوی دیگر، یک نظریه هم این است که تعیین سرنوشت ایرانِ آشوب‌زده پس از انقلاب مشروطه،‌ نتیجه قراردادی بود که میان صاحبان شمشیر داخلی با یکی از قدرت‌های بزرگ خارجی (استعمارگران انگلیس) بسته شده بود. مدرنیزاسیون کشورهای توسعه‌نیافته، موانع سلطه عقلانیت مدرن را مرتفع می‌سازد. پروژه نوسازی اقماری، سیاست دولت‌های غربی بوده است و بنابر یک نظر،‌کودتای ۲۸ مرداد نیز نقطه عطف آن محسوب می‌شود. غربیان در آغاز هیچ‌گونه ارزشی برای اندیشه‌گران متجدد قائل نبودند و تلقی درجه دومی از ایران داشتند. البته بسیاری از ایرانیان تجددخواه، نخواستند یا سعی نکردند نقش عامل بیگانه را در شکل‌گیری تاریخ معاصر ایران جدی بگیرند. در سه نمونه از دیدگاه روشنفکری امروز، نقش سیاست خارجی قدرت‌های استعماری. از نفی کلی تا پذیرش نسبی در انقلاب اسلامی هرچند ویژگی مشترک آن‌ها کم‌اهمیت جلوه دادن آن است. نفی کلی تأثیر عامل بیگانه، دیدگاه دکتر موسی غنی‌نژاد است. دکتر سیدجواد طباطبایی در دیدگاه دوم، به بازخوانی مفهوم استعمار می‌پردازد. در دیدگاه سوم،‌ دکتر محمدعلی همایون کاتوزیان، حضور نیروی خارجی در ایران معاصر را انکار نمی‌کند، اما در بازدارندگی آن تردید دارد. بررسی و نقد این هرسه نظریه، زوایای تاریک بحث را روشن‌تر می‌کند. در هر حال، مردم با اندوختن این‌گونه تجربه‌های تلخ مبارزاتی،‌ در انتظار وقوع نهضت مردمی دیگری بودند که اقتدار و شعار رهبری آن، از سنخ دیگری باشد؛ نهضتی که نظریه سیاسی‌اش نه «بومی شده» که «بومی اصیل» باشد و اقتدار رهبرشان، نه «دنیایی» که «معنوی» باشد. امام خمینی(ره) دقیقاً در چنین وضعیتی، نظریه «ولایت فقیه» را صورت‌بندی و برای مردم اعلام می‌کند. تأثیرات انقلاب اسلامی بر جریان روشنفکری بسیار است انقلاب اسلامی موجب گسست روشنفکران از نظام استبدادی شد، خردورزی سیاسی را تعمیق کرد، بر اثر «نهضت ترجمه» مطالعه اندیشه غربی را رواج داد و پایگاه فکری مستقل از جریان روشنفکری را پدیدار ساخت و موجب شد که روشنفکری غیرمذهبی از نفی به پذیرش نسبی سنت و مذهب گذر کند. همچنین پس از انقلاب اسلامی،‌ روشنفکری دینی بالنده شد،‌ نقد و موعظه روشنفکری گسترش یافت، بستر اعتقادی روشنفکران از مارکسیسم به لیبرالیسم تغییر کرد،‌ نظریه‌های اجتماعی مدرن با چالش‌هایی جدی مواجه شد، روشنفکران مدرنیزاسیون درجه دوم را درک کردند، طبقه متوسط وابسته زوال یافت و جامعه ایرانی از وضعیت «محفل سیاسی» به «جامعه سیاسی» رسید. جریان روشنفکری به دو گروه فن‌سالاران و روشنفکران تقسیم می‌شود. در دولت پهلوی تکنوکرات‌ها کارگزار دولت مطلق مدرن بودند و بعدها نیز بیش‌ترین تأثیر معنوی انقلاب اسلامی بر همین گروه فن‌سالاران بود. البته نظریه‌ای وجود دارد که معتقد است اندیشه تکنوکراتیک با تفکر سنتی می‌سازد. اما روشنفکران سکولار، امروز باید تلاش بسیار در کار کنند، خود را از پراکندگی در اندیشه‌گری برانند و با فرهنگ بومی ایرانیان، «پیوند فرهنگی» برقرار کنند. بخش مهمی از تاریخ روشنفکری دینی به «وضعیت گذار» از هویت سکولاریستی به دینداری مربوط است. دکتر رضا داوری از جمله روشنفکران دینی است که وضعیت گذار را پشت سر گذاشته و از غرب به شرق رو آورده است. بررسی اندیشه‌های او به‌عنوان چهره برجسته یک جریان روشنفکری اهمیت فراوانی دارد. در مقابل، دکتر عبدالکریم سروش، چهره شاخص جریان دیگری است که سیر اندیشه دینی را از شرق به غرب می‌جوید. بررسی بازتاب انقلاب اسلامی بر روشنفکران از این طریق نیز قابل دسترسی است که با ملاحظه عناصر سازنده انقلاب اسلامی و دستاوردهای آن، نسبت ذهنی و عینی‌ای که آنان با این عناصر برقرار کرده‌اند، مورد پژوهش قرار گیرد. تحلیل بسیاری از روشنفکران از انقلاب اسلامی،‌ کاملاً بر اندیشه مدرن مبتنی است و از منظر پوزیتویستی انجام می‌گیرد. همچنین تفاسیر مدرنیستی بسیاری از انقلاب اسلامی مطرح شده است و واکنش روشنفکران غرب‌گرا در برابر اندیشه معنویت‌خواهی، ستیزه‌جویانه و سلبی بوده است. پروژه خنثاسازی اندیشه انقلاب اسلامی نیز جریان دیگری از واکنش روشنفکران است. تأکید بر بازخوانی دین برای سازگاری با زمانه، تئوریزه کردن دگراندیشی، شریعت‌زدایی، نفی بندگی خدا، توهم خشونت، و آرمان‌زدایی، سرفصل‌های این جریان به‌شمار می‌آیند. همچنین پاره‌ای از جریان روشنفکری، تحلیل‌های فرسایشی از رهبری نهضت اسلامی ارائه می‌دهد و به چالش با نخبگان دینی و مردم انقلابی می‌پردازد. در هر حال، با نشانه‌هایی که از فرایند عادی‌سازی جدید سراغ گرفته می‌شود، فرجام سیاسی و فرهنگی نیکی را نمی‌توان پیش‌بینی کرد.