توضیحات

گزارش از چگونگی رشد و برآمدن جریان‌های مذهبی ـ سیاسی در روزهای پس از شهریور ۱۳۲۰ (زمان تبعید رضاشاه) تا پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ (سقوط محمدرضا شاه)، سرگذشت جالبی است که می‌تواند برای روزگار ما نیز سودمند و عبرت‌زا باشد. طی سال‌های پس از شکست دیکتاتوری رضاشاه، چند دسته از جریان‌های سیاسی ـ فکریِ وابسته به نحله‌های مختلف در صحنه سیاست و فرهنگ ایران پدید آمدند. نیروهای مذهبی، مارکسیستی و ملی سه جریان عمده سیاست و فرهنگ در آن دهه‌ها به‌شمار می‌آیند. در دهه بیست و سی جریان‌های مذهبی فعال شدند و دو هدف را پی گرفتند: نخست مبارزه با آثار سوء برجای‌مانده از مبارزه با مذهب در دوره رضاخانی و دیگر، مقابله با بی‌دینی در چهار جهت مبارزه با کسروی، مبارزه با حجاب، مبارزه با مارکسیسم و مبارزه با بهاییان. همراه با رونق نسبی حوزه‌های دینی، فعالیت مراجع تقلید نیز سامان و صراحت افزون‌تری یافت. در این دوران، تشکل‌هایی مذهبی ـ سیاسی در تهران سامان یافتند. انجمن تبلیغات اسلامی، اتحادیه مسلمین، جمعیت پیروان قرآن، جامعه تعلیمات اسلامی، جمعیت جامعه مسلمین، حزب اخوان المسلمین، کانون اسلام، انجمن اسلامی دانشجویان و پاره‌ای دیگر از تشکل‌ها و جنبش‌ها از آن جمله‌اند.

در شهرستان‌ها نیز تشکل‌هایی مذهبی ـ سیاسی بسط یافتند. در تاریخ این دو دهه، چند شخصیت فعال و منفرد هم به چشم می‌آیند. شیخ محمد خالصی، مهندس بازرگان، سید غلامرضا سعیدی و برخی دیگر از آن جمله به‌شمار می‌روند. در این دو دهه مطبوعات دینی نیز نضج گرفتند که برخی از آن‌ها عبارتند از: سالنامه نور دانش، آیین اسلام، پرچم اسلام، دنیای اسلام، وظیفه، مسلمین، جامعه تعلیمات اسلامی،‌ ندای حق و حیات مسلمین. در همین سال‌ها روند تثبیت دروس دینی در مدارس دولتی آغاز شد که در سال ۱۳۲۷ به سرانجام رسید و گامی مهم در جهت رشد جریان‌های مذهبی در کشور برداشته شد. در این دوره، مبارزه با نفوذ بهاییان یکی از عوامل مهم تقویت و اتحاد نیروهای مذهبی به‌شمار می‌آمد. در این میان، فداییان اسلام که شهرت آنان مدیون کلام نافذ رهبر آنان، نواب صفوی، و ترورهای با اهمیت و پرسروصدای آنان در تاریخ معاصر است، یک گرایش مذهبیِ انقلابی به‌شمار می‌رود که طی یک دهه فعالیت سیاسی جدی (۱۳۲۴ ـ ۱۳۳۴)، تأثیر عمیقی از خود در صحنه سیاسی ایران برجای گذاشت. در این دوره، مرجعیت شیعه با رهبری آیت‌الله بروجردی دامنه نفوذش را با تکیه بر مفاهیم سیاسی ـ مذهبی شیعه در جامعه گسترش داد و همت خود را صرف تقویت بنیان‌های حوزه علمیه ساخت. آغاز دهه چهل، دوره نهضت روحانیت است. امام خمینی(ره) جریان نوینی را در برخورد مرجعیت با سیاست در ایران پایه‌گذاری کرد و دو گروه از روحانیون، حرکت امام را به‌گونه‌ای جدی حمایت کردند: گروه اول کسانی بودند که به‌رغم داشتن فعالیت‌های علمی، به لحاظ رفتار سیاسی عملگرا بودند. گروه دوم نیز نیروهایی بودند که پس از سال ۱۳۴۴ نقطه ثقل فعالیت خود را بر تشریح مبانی فکری اسلام متمرکز ساختند و به عرصه تلاش‌های فرهنگی وارد شدند. در این زمان، حرکت‌های فرهنگی ـ سیاسی حوزه قم سازمان‌دهی افزون‌تری یافت و مؤسساتی چون دارالتبلیغ و مؤسسه در راه حق بنیان نهاده شد، مدارس نوین دینی شکل گرفت، مجلات حوزوی آغاز به فعالیت کرد و نیز در سایه ترجمه آثار عربی به فارسی، تلقی تازه‌ای از بعد اجتماعی اسلام رواج یافت. انجمن خیریه حجتیه مهدویه، هیئت‌های مؤتلفه اسلامی و حزب ملل اسلامی، از تشکل‌های مذهبی این دوره به‌شمار می‌آیند. برای تحلیل دقیق‌تر تاریخ تشکل‌های مذهبی ـ سیاسی تا هنگام پیروزی انقلاب اسلامی، می‌سزد که نقش تشکل‌هایی چون نهضت آزادی ایران، سازمان مجاهدین خلق ایران، حسینیه ارشاد، گروه‌های مذهبی و شبه‌مذهبی متصل با روحانیت یا مستقل از آن و بسیاری از تشکل‌های منفرد و نیز جریان‌های تجدیدنظر طلب در عقاید شیعه پژوهیده شود.